Ból barku to powszechne zaburzenie układu mięśniowo-szkieletowego, którego występowanie dotyczy do 66% populacji ogólnej. Przyczyny objawów są różne, od najczęściej występującej, czyli uszkodzenia ścięgien mięśni tworzących stożek rotatorów, do uwięzień nerwów obwodowych. Region i charakter bólu może być podobnie opisywany przez pacjentów, lecz u każdego przyczyną może być inne jego źródło. Wynika to ze złożoności anatomicznej budowy obręczy barkowej. Obejmuje ona wiele stawów: staw ramienny, stawy obojczyka, połączenie łopatkowo-żebrowe oraz przestrzeń podbarkowa. W obrębie tych stawów i w ich sąsiedztwie zlokalizowanych jest wiele struktur, które mogą być źródłem objawów (tj. kaletka, dysk, ścięgno). Mając to na uwadze, zebranie dokładnego wywiadu na temat dolegliwości, przeanalizowanie badań diagnostycznych oraz zapoznanie się z historią choroby pacjenta jest bardzo ważne. Pozwala to na zaplanowanie, które stawy w pierwszej kolejności będą zbadane fizjoterapeutycznie. Pomocne są również dodatkowe testy manualne ortopedyczne oraz palpacja wykonywane w tym obszarze. Trudność w diagnostyce regionu obręczy barkowej może być powodem, dla którego nie każdy „przypadek” jest poprawnie nazwany i sklasyfikowany. Większość dolegliwości z obręczy barkowej powstaje w okolicy pod wyrostkiem barkowym lub w obrębie stawu ramiennego. Sąsiadem tych struktur jest kolejny staw obręczy barkowej – staw AC (barkowo-obojczykowy). Jak wskazuje literatura, jego choroba zwyrodnieniowa i dolegliwości są bardzo często pomijane i lekceważone.
Co mówią fakty naukowe?
Badania wskazują, że najczęściej występującym uszkodzeniom stożka rotatorów, czy zapaleniom stawu ramiennego, bardzo często towarzyszy ból ze stawu barkowo-obojczykowego. Pomimo tego, jego diagnoza zostaje pomijana lub niezauważona. Wiele badań wykazało silny związek między uszkodzeniami stożka rotatorów a zwyrodnieniowym zapaleniem stawu AC. Co więcej osteofity, czyli zmiany zwyrodnieniowe znajdujące się w dolnej części stawu barkowo-obojczykowego, mogą przyczyniać się do powstania konfliktu podbarkowego (obciążenie struktur w przestrzeni pomiędzy głową kości ramiennej a łukiem kruczo-barkowym) i uszkodzenia stożka rotatorów.
Co ciekawe częstość i nasilenie objawów stawu barkowo-obojczykowego nie są skorelowane z nasileniem radiograficznych objawów zapalenia. Nawet 93% osób powyżej 30 roku życia może wykazywać bezobjawowe zapalenie stawów i stawów AC w badaniu MRI. Z drugiej strony początkowo bezobjawowe zwyrodnienie stawu barkowo-obojczykowego może prowadzić do pojawienia się objawów i bezpośrednio wpływać na gojenie się ścięgien stożka rotatorów leczonych zabiegowo. Według badań, staw AC zwykle pozostaje źródłem dolegliwości i dysfunkcji w sytuacji, gdy w leczeniu zachowawczym lub operacyjnym skupiono się wyłącznie na leczeniu ciasnoty podbarkowej i naprawy mięśni stożka rotatorów. Diagnoza kliniczna tego źródła bólu jest ważna, aby umożliwić skuteczne zastosowanie odpowiednich interwencji leczniczych i poinformować pacjenta o konieczności wykonania dalszych badań diagnostycznych lub konsultacji specjalistycznych. Kliniczne wykrywanie bolesnych stawów AC pomaga również interpretować znaczenie nieprawidłowych wyników radiologicznych, których częstotliwość występowania jest wysoka u osób bez objawów. Wykrywanie bólu w obrębie stawu AC ma również znaczenie prognostyczne. Służy temu wiarygodne badanie fizykalne z maksymalną dokładnością diagnostyczną.
Inną opcją na zbadanie patologii stawu AC jest zastrzyk kortykosteroidowy w jego szparę stawową. Zmniejszenie bólu barku po iniekcji jest zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne. Gdy opcja ta nie jest łatwo dostępna lub klinicysta waha się zastosować zastrzyk w stawie AC, pomocnym jest połączenie specjalnych testów wraz z badaniem fizykalnym. Niektórzy klinicyści donoszą, że iniekcja stawu AC pod kontrolą ultradźwięków może być nowym standardem w podejmowaniu decyzji chirurgicznych, ponieważ diagnoza na podstawie wywiadu i badania fizykalnego może być niewystarczająca.
Staw barkowo-obojczykowy AC pod lupą
Staw AC, który łączy obojczyk i akromion (wyrostek barkowy) jest wzmocniony torebką stawową z wewnątrzstawową błoną maziową. Ma również chrząstkę stawową na końcach kości. Szklista chrząstka stawowa staje się chrząstką włóknistą po stronie barkowej stawu po osiągnięciu wieku 17 lat, a po stronie obojczykowej wieku 24 lat. Z wyjątkiem dolnej części, torebka stawowa jest gruba i mocna. Łączy się z więzadłem barkowo-obojczykowym. Do torebki wnikają nieliczne włókna mięśnia naramiennego oraz mięśnia czworobocznego. Dysk stawowy jest zwykle obecny w stawie, ale różni się on rozmiarem i kształtem. W badaniach anatomicznych zaobserwowano dwa typy dysków: dysk kompletny (bardzo rzadki) i dysk podobny do łąkotki. Grubość tego dysku jest różna – od 1,5 do 4 mm. Jego funkcją jest zapewnienie optymalnego zamknięcia stawu i przenoszenie obciążenia. Począwszy od drugiej dekady życia, struktura ta ulega szybkiej degeneracji. W czwartej dekadzie degeneracja jest znacząca. Badania histologiczne wykazały, że wiązadła barkowo-obojczykowe jako element torebki stawowej zlewają się z dyskiem stawowym.
Oprócz więzadła barkowo-obojczykowego występuje tu również więzadło kruczo-obojczykowe. Pełni funkcję głównie stabilizującą obojczyk do łopatki. Więzadła, które go tworzą to: stożkowe i trapezowe. Biomechanicznie więzadło barkowo-obojczykowe (AC) jest przede wszystkim odpowiedzialne za przeciwstawienie się translacji stawu przednio-tylnej, zapewniając jednocześnie dodatkowe ograniczenie w stosunku do tylnego obrotu osiowego obojczyka. W porównaniu z kompleksem więzadła kruczo-obojczykowego (CC) kompleks więzadła AC zwykle zawodzi najpierw, co oznacza, że może być odpowiedzialne za przeciwdziałanie stosunkowo małym siłom przemieszczenia, podczas gdy więzadło CC jest odporne na większe momenty przemieszczenia. Staw AC odgrywa znaczącą rolę w utrzymaniu stabilności poziomej podczas ruchów ramion. Służy jako koordynujące ogniwo między stawem łopatkowo-żebrowym, stawem ramiennym i mostkowo-obojczykowym. Ruch w stawie AC jest obecny przy ruchu łopatki względem obojczyka, w tym podczas jej unoszenia i opuszczania (łopatka przesuwa się w kierunku góra-dół), wysuwania (protruzja) i cofania obręczy barkowej (łopatka przesuwa się w płaszczyźnie poziomej) oraz obracania bocznego kąta dolnego łopatki w czasie ruchu unoszenia ramienia. Oba stawy: barkowo-obojczykowy i mostkowo-obojczykowy, są wspólnie zaangażowane we wszystkie ruchy obręczy barkowej. Sprzężenie to polega na ruchu obojczyka towarzyszącemu ruchowi łopatki.
Zarówno ustawienie spoczynkowe jak i dynamiczna funkcja łopatki wpływa na kondycję stawu barkowo-obojczykowego. Zaburzony ruch w stawach obojczyka może prowadzić do, lub wynikać z nieprawidłowego ruchu łopatki i klatki piersiowej. Dowodem tego są różnice w kinematyce obręczy barkowej między osobami objawowymi i bezobjawowymi. Ponieważ ruch łopatki na klatce piersiowej jest kombinacją występującego ruchu zarówno w stawach AC, jak i SC, aby w pełni zrozumieć dysfunkcje barku związane ze stawami AC, potrzebna jest większa wiedza na temat tego, w jaki sposób ruchy stawów AC i SC są połączone z ruchem w stawie łopatkowo-żebrowym. Połączenie łopatkowo-żebrowe umożliwia ruchy łopatki względem ściany klatki piersiowej. Wielu dysfunkcjom barku (tj. konflikt podbarkowy , niestabilność) towarzyszy nieprawidłowa kinematyka połączenia łopatkowo-piersiowego. Celem fizjoterapii staje się wówczas przywrócenie prawidłowej kinematyki łopatki poprzez odpowiednie zadania ruchowe. Charakterystyczne objawy bólu AC
Ból, którego źródłem jest staw barkowo-obojczykowy często pojawia się w przedniej lub górnej części barku – szczególnie obecny jest przy czynnościach nad głową. Może też promieniować wzdłuż kości ramiennej do ścięgna bicepsa. Ból stawu barkowo-obojczykowego ma wiele przyczyn. Częstą przyczyną powstania objawów jest zwyrodnienie krążka pomiędzy powierzchniami. Najczęściej występuje to u osób w średnim wieku. Diagnoza może być trudna z uwagi na brak specyficzności z pozytywnymi wynikami badań fizykalnych i zmienny charakter bólu stawów AC. Ważne jest, by podczas badania zróżnicować uszkodzenie stożka rotatorów i ewentualny konfilkt podbarkowy. Objawy te mogą być bardzo podobne jak przy uszkodzeniu stawu AC.
Inną przyczyną bólu jest niestabilność stawu barkowo-obojczykowego. Co ciekawe, występuje ona zarówno u sportowców, jak i u nieaktywnych pacjentów. Rozpoznanie niestabilności stawu AC może być oparte na danych z wywiadu, badaniu fizykalnym i badaniach obrazowych. Gdy historia i badanie fizykalne wskazują na możliwe uszkodzenie stawu AC, konieczne są badania obrazowe.
Rola łopatki dla stawu AC
Łopatka jest kluczową częścią łańcucha kinematycznego kończyny górnej. Jest istotnym składnikiem rytmu ramienno-łopatkowego, co jest głównym wyznacznikiem wydajności i skuteczności kończyny górnej. Odgrywa kilka ról w ułatwianiu optymalnej funkcji kompleksu barkowego. W normalnej funkcji łopatka zapewnia stabilną podstawę dla ruchomości stawu ramiennego. Jej stabilne ułożenie jest podstawą stabilności stawów kończyny górnej, szczególnie stawów obręczy barkowej. Z kolei stabilność stawu łopatkowo-żebrowego zależy od skoordynowanej aktywności otaczających mięśni. Mięśnie wokół łopatki muszą dynamicznie ustawiać panewkę stawu ramiennego, aby mógł wystąpić jego wydajny ruch. Gdy występuje osłabienie lub dysfunkcja mięśni koordynujących funkcję łopatki, prawidłowe jej ustawienie i mechanika mogą ulec zmianie. Gdy łopatka nie spełnia swojej roli stabilizującej, funkcja kompleksu barkowego jest nieefektywna, co może skutkować nie tylko zmniejszoną sprawnością nerwowo-mięśniową, ale także może predysponować do indywidualnych kontuzji.
Staw łopatkowo-żebrowy jest jednym z najmniej przystających stawów w ciele. Pomiędzy łopatką a klatką piersiową nie ma rzeczywistego połączenia stawowego, co pozwala na ogromną ruchomość w wielu kierunkach. Łopatka jest przymocowana do klatki piersiowej jedynie za pomocą więzadeł przyczepionych do okolicy stawu barkowo-obojczykowego i poprzez mięśnie zębaty przedni i podłopatkowy. Ten mechanizm ssący utrzymuje łopatkę na klatce piersiowej i pozwala jej przesuwać się podczas ruchów stawu. Brak rzeczywistego połączenia stawowego predysponuje łopatkę do powstania zaburzonego jej ruchu, czyniąc stawy ramienny i AC zależnymi od niej pod względem stabilności i normalnego ruchu.
Łopatkowo-żebrowa płaszczyzna ślizgu jest podzielona na dwie strefy ślizgu. Pierwsza z nich to strefa między mięśniem podłopatkowym i zębatym przednim. Jest otwarta z boku. Druga, czyli strefa między zębatym przednim a powięzią piersiową, jest otwarta od strony przyśrodkowej. Między łopatką a tułowiem istnieje kilka połączeń mięśniowych, które odgrywają istotną rolę w ustawieniu łopatki oraz koordynacji jej ruchów. Tylko wtedy, gdy mięśnie te są w równowadze (gdy nie ma osłabienia lub skrócenia) łopatka jest prawidłowo ustawiona na klatce piersiowej a ruch obręczy barkowej i ramienia odbywają się w sposób skoordynowany. Wśród tych mięśni znajdują się pary: mięsień dźwigacz łopatki i czworoboczny (część wstępująca), mięsień zębaty (część górna i środkowa) i mięsień czworoboczny (część poprzeczna), mięsień piersiowy mniejszy i mięsień czworoboczny (część zstępująca) oraz para mięśni równoległobocznych i zębaty przedni (część dolna). Osłabiony mięsień nie jest w stanie pracować w parze z nadmiernie napiętym antagonistą.
Szczególną funkcję w prawidłowej stabilizacji łopatki i jej optymalnego ruchu pełnią: dolna część mięśnia czworobocznego i zębatego przedniego. Środkowa i dolna część czworobocznego powoduje retrakcję łopatki przez bezpośrednie translacyjne pociągnięcie kości. Mięśnie te również zewnętrznie obracają łopatkę za pomocą momentu obrotowego wytwarzanego w stawie barkowo-obojczykowym. Dolna część czworobocznego wraz z zębatym przednim są głównymi rotatorami łopatki w górę , szczególnie podczas wczesnego i środkowego zakresu ruchu odwodzenia ramion. Chociaż środkowa i dolna część mięśnia czworobocznego może częściowo pomagać w tylnym pochyleniu łopatki, głównym mięśniem tej aktywności jest zdecydowanie mięsień zębaty przedni. Co więcej, jak każdy inny mięsień stabilizujący ma funkcję preprogramującą – jego aktywność wyprzedza jakikolwiek ruch w stawie ramiennym.
Badania wykazały, że u osób z bólem barku podczas uniesienia ramienia często występują nieprawidłowe lub utrudnione ruchy łopatki w połączeniu z nadmierną aktywacją górnej części czworobocznego i zmniejszoną i / lub opóźnioną aktywacją dolnej jego części i zębatego przedniego.
W szczególności nadmierna aktywacja górnej części czworobocznego jest prawdopodobnie związana ze zwiększonym uniesieniem obojczyka w połączeniu z niepożądanym przednim przechyleniem łopatki. Trójwymiarowe badania wykazały, że zębaty przedni przyczynia się do wszystkich elementów ruchów podczas uniesienia ramienia, co obejmuje obrót w górę, pochylenie tylne i obrót zewnętrzny. Różne mechanizmy mogą przyczyniać się do nieprawidłowych ruchów łopatki, w tym ból, napięcie tkanki miękkiej, nierównowaga siły lub aktywacji mięśni, ich zmęczenie i nieprawidłowa postawa klatki piersiowej a także urazy. Uraz i dolegliwości bólowe hamują aktywność lokalnych mięśni stabilizujących. Ustawienie łopatki będzie również zależało od fizjologicznego układu piersiowego odcinka kręgosłupa i klatki piersiowej. Wydechowe ustawienie, szczególnie górnych żeber, zmieni ustawienie obojczyka i łopatki. Jak wpłynie to na połączenia stawowe? Stawy obręczy barkowej (AC i SC) będą pracowały pod zmienionymi kątami.
Prawie wszystkim patologiom kompleksu barkowego towarzyszy pewien stopień dyskinezy, czyli niewłaściwej mobilności łopatki podczas ruchu barku. Dzieje się tak zarówno przy niestabilności stawu barkowo-obojczykowego, konflikcie podbarkowym, urazach stożka rotatorów lub przy uszkodzeniach obrąbka stawu ramiennego.
Wspólną cechą wszystkich tych patologii jest zaburzenie rytmu łopatkowo-ramiennego.
Przykładem może być konflikt podbarkowy, który wiąże się z większą protrakcją łopatki w pozycji spoczynkowej, większym tylnym odchyleniem (podczas odwiedzenia) i większą rotacją wewnętrzną łopatki podczas elewacji ramienia. Ponadto łopatka wykazuje mniejszy obrót w górę, gdy płaszczyzna łopatki jest podniesiona. W konflikcie podbarkowym zaobserwowano, że zarówno część wstępująca jak i zstępująca mięśnia czworobocznego oraz zębaty przedni zmieniły wzór aktywacji, przy czym mięsień czworoboczny wykazywał większą siłę aktywacji w porównaniu do zębatego przedniego. Sztywność mięśni okolicy piersiowej (szczególnie mięśnia piersiowego mniejszego) sprzyja przedniemu przesunięciu (translacji) obręczy barkowej, a w konsekwencji łopatki.
Cel fizjoterapii a dyskineza łopatki
Wzmocnienie mankietu rotatora (mięśni stabilizujących staw ramienny) było oczywistym sposobem leczenia różnych patologii. Nowe podejście do problemu, że początki mięśni mankietu rotatora wynikają z biomechaniki łopatki dały początek myśli by skuteczny program zadań fizjoterapeutycznych obejmował przede wszystkim poprawę siły i funkcji mięśni kontrolujących pozycję łopatki. Skuteczny program wzmacniania łopatki jest szczególnie ważny dla sportowca, gdzie kontrola łopatki może mieć wpływ na wydajność, a także może zapobiegać urazom. Osłabienie mięśni stabilizujących łopatkę może prowadzić do zmiany biomechaniki stawów obręczy. Wdrożenie programu usprawniania funkcji łopatki można rozpocząć wcześnie w protokole fizjoterapeutycznym. Powinno to być częścią wszystkich programów rehabilitacji związanych z kompleksem barku. Głównym celem terapii jest poprawa łańcucha kinematycznego (czyli normalnej ruchomości) na różnych poziomach, od odcinka szyjnego i piersiowego, do barku.
Podsumowanie
- Objawy bólowe kompleksu barkowego mają często swoje źródło w pomijanym stawie barkowo-obojczykowym.
- Diagnostyka tego stawu ze względu na złożoną budowę anatomiczną obręczy barkowej jest trudna i niejednoznaczna.
- Dolegliwości bólowe stawu AC często towarzyszą innym dysfunkcjom obręczy barkowej.
- Układ łopatki oraz jej funkcja wpływa na stan funkcjonalny stawów obojczyka.
- Ruch łopatki jest bardzo zmienny(nawet u zdrowych osób) i ulega znacznej zmianie w objawowej dysfunkcji barku. Fizjoterapeutyczne podejście do problemu dolegliwości stawu AC obejmuje prace nad prawidłową stabilizacyjną funkcją łopatki.
Kwiecień 2020 Autor: KD